LOKOMOTYWY (LOCOMOTIVES):

Bonusy:

1) BUDOWA PAROWOZU (fotografie zrobiłam w skansenie - parowozowni w Kościerzynie)
2) Skansen - parowozownia - w Kościerzynie (pozostałe fotografie oraz opisy)


Na naszej planecie jest 999 500 km torów kolejowych. Tory przecinają pustynie, góry, tropikalne dżungle oraz stepy; biegną podmorskimi tunelami, wysokimi mostami i skrajem stromych urwisk; stanowią nieodłączny element krajobrazu. Kolej umożliwia poruszanie się po mieście, dojeżdżanie do pracy, przejazdy międzymiastowe i międzynarodowe.
Aby w pełni wykorzystać swój potencjał, kolej musi być wygodna, tania i ogólnie dostępna na potrzeby transportu osób oraz towarów.
Obecnie świat postawił na kolej dużych prędkości. Większość państw europejskich inwestuje w stworzenie wymaganej przez nią infrastruktury lub modernizuje już istniejącą.






Słowniczek pojęć


PENYDARREN TREVITHICKA

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1804
Prędkość maksymalna: 8 km/ h
Rozstaw toru: 914 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 0-4-0 (0-2-0)
Ciekawostka 1: Historia kolei zaczęła się 21 lutego 1804r., kiedy ta lokomotywa przeciągnęła 5 wagonów z 10 tonami żelaza oraz z 70 pasażerami (z huty żelaza). Kurs odbywał się na trasie: Panydarren (stąd nazwa) do Abercynon w Walii. Średnia prędkość tej historycznej przejażdżki wynosiła 3,9 km/ h i zajęła ponad 4 godziny.
Ciekawostka 2: Richard Trevithick zaprojektował lokomotywę z jednym poziomym cylindrem i długim tłoczyskiem. Lokomotywa była połączona z ogromnym kołem zamachowym o średnicy 2,4m, które pomagało regulować jej ruch. Środkowe koło zębate przenosiło napęd na koła jadące po torach.


ROCKET "RAKIETA" STEPHENSONA

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1829
Prędkość maksymalna: 45 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 0-2-2 (0-1-1)
Ciekawostka 1: Lokomotywa zaprojektowana przez pioniera inżynierii kolejowej: George'a Stephensona i jego syna Roberta na konkurs Rainhill Trials, który odbył się w Rainhill (niedaleko Liverpoolu) w październiku 1829r. Zwycięska lokomotywa miała obsługiwać nowo powstałą linię kolejową, łączącą Liverpool z Manchesterem.
Ciekawostka 2: "Rakieta" stała się wzorem dla wszystkich następnych lokomotyw parowych. Była napędzana koksem, czystszym i wydajniejszym od węgla. Miała jedna parę kół napędowych.
Największą innowacją był kocioł płomieniówkowy oraz dysza wyprowadzająca strumień pary do wysokiego komina, co zwiększało ciąg powietrza oraz spalanie, a przez to wydajność kotła. Dwa zewnętrzne cylindry "Rakiety" były umocowane ukośnie.


BEST FRIEND OF CHARLESTON

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1830
Prędkość maksymalna: 40 km/ h
Rozstaw toru: 1524 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 0-4-0 (0-2-0)
Ciekawostka 1: Pierwszy pociąg o ustalonym rozkładzie jazdy (woził pasażerów po mieście Charleston). Jazdę pokazową odbył w dniu Bożego Narodzenia (w 1830r.).
Ciekawostka 2: Lokomotywa była szalenie nowoczesna: wyposażona w pionowo ułożony kocioł i dwa cylindry. Mówiono, że pasażerowie jadą "na skrzydłach wiatru".
Tragiczna historia: Lokomotywa wydawała głośny gwizd, co denerwowało bezmyślnego palacza, który 17 czerwca 1831r. zablokował... zawór bezpieczeństwa. Kocioł (oczywiście) wybuchł, palacz zginął, a maszynista został poważnie oparzony. Z lokomotywy zostały tylko szczątki, ale wykorzystano je do budowy nowego parowozu, o bardzo trafnej nazwie: Phoenix (Feniks), czyli: odradzający się z popiołów.


LAFAYETTE

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1837
Prędkość maksymalna: 48 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-2-0 (2-1-0)
Ciekawostka 1: Lokomotywa, która stała się wzorem dla kolejnych modeli.
Konstrukcją odcinała się od rozwiązań brytyjskich.
Nazwa upamiętniała markiza de La Fayette, francuskiego generała i uczestnika wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych.
Ciekawostka 2: Lokomotywa miała poziomy kocioł oraz cylindry umocowane przed dymnicą, a także przedni wózek toczny wyposażony w cztery mniejsze kółka. Tory w tamtych czasach nie były równe, więc zadaniem przednich kółek było zmniejszenie ryzyka wykolejenia.


KRÓLEWSKI POCIĄG KRÓLOWEJ WIKTORII

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1842
Prędkość maksymalna: 97 km/ h
Rozstaw toru: 2140 mm
Typ: lokomotywa parowa oraz luksusowe wagony
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 2-2-2 (1-1-1)
Ciekawostka 1: Królowa Wiktoria odbyła pierwszą podróż pociągiem dnia 13 czerwca 1842r. ze Slough do Paddington w zachodnim Londynie (koleją Great Western Railway - GWR). Pociąg prowadził sam dyrektor departamentu kolei: Daniel Gooch.
Królowa Wiktoria podejmowała w swoim wagonie władcę Francji: Ludwika Filipa I.
Ciekawostka 2: Królowa była tak zachwycona półgodzinną podróżą, że wraz z mężem - Albertem - z zaangażowaniem wspierała rozwój kolei i nowych technologii z nią związanych. Królewskie poparcie podniosło status podróży kolejowych i przyczyniło się do wprowadzenia połączeń luksusowych.


METROPOLITAN RAILWAY

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1864
Prędkość maksymalna: 80 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: podziemna lokomotywa parowa
Ciekawostka 1: Pierwsza lokomotywa podziemna (do obsługi metra).
Niektóre parowozy wyposażano w specjalne skraplacze pary i dzięki temu para mogła być wprowadzona w ponowny obieg, co zmniejszało ilość dymu w tunelach.
Do 1898r. rozstaw torów nie był standardowy i wynosił 2140 mm (jak szerokotorowa Great Western Railway - GWR).
Od 1910r. metro w Londynie było prawie w 100% zelektryfikowane, a parowe lokomotywy wycofano.
Ciekawostka 2: Lokomotywy podziemne miały własne zbiorniki na wodę i węgiel, dzięki czemu mogły jeździć bez przewożącego ich zapasy specjalnego wagonu: tendera. Takie parowozy zaczęto nazywać tendrzakami.


JUPITER

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1868
Prędkość maksymalna: 97 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-4-0 (2-2-0)
Ciekawostka 1: Parowóz kolei Central Pacific nr 60. Uświetnił on uroczystość ukończenia Pierwszej Kolei Transkontynentalnej (połączenie sieci kolejowych wschodniej części kraju z wybrzeżem Pacyfiku przyczyniło się do zwiększenia osadnictwa na terenach zachodnich).
Ciekawostka 2: Parowóz miał wyjątkowo ogromny, lejkowaty komin, który zapobiegał sypaniu się iskier.
Na przedzie zamocowana była bardzo duża latarnia.
Żelazny rozgarniacz (przymocowany z przodu) miał za zadanie usuwać przeszkody z nieosłoniętych torów.


UNION PACIFIC NR 119

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1868
Prędkość maksymalna: 97 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-4-0 (2-2-0)
Ciekawostka 1: Drugi parowóz, który uświetnił uroczystość ukończenia Pierwszej Kolei Transkontynentalnej (dwie ostatnie szyny połączono wówczas symbolicznym złotym ćwiekiem). Połączenie wschodnich i zachodnich torów było przełomem w rozwoju gospodarczym USA (połączenie nastąpiło w 1869r. w Promontory).


Ciekawostka 2: Żelazny rozgarniacz (przymocowany z przodu) miał za zadanie usuwać przeszkody z nieosłoniętych torów.


TRAMWAJ ELEKTRYCZNY SIEMENSA

Pochodzenie: Niemcy
Rok produkcji: 1881
Prędkość maksymalna: 20 km/ h
Rozstaw toru: 1000 mm
Typ: tramwaj elektryczny
Ciekawostka 1: Na targach w Berlinie w 1879r. pierwszy raz pokazano model eksperymentalnej lokomotywy elektrycznej (projektantem był wybitny niemiecki inżynier: Werner von Siemens). Konstruktor chciał zbudować tory nadziemne w Berlinie, ale nie uzyskał na to pozwolenia, więc zdecydował się na wprowadzenie do miasta tramwaju (od 1880r. tramwaje jeździły już w Sankt Petersburgu w Rosji).
Ciekawostka 2: Każdy wagon był wyposażony w silnik elektryczny prądu stałego o napięciu 180V i mocy 4kW. Prąd płynął szynami, dlatego należało je izolować od ruchu drogowego i pieszego. Napowietrzne linie elektryczne wprowadzono dopiero w 1891r.


KOLEJ HIMALAJSKA DARDŻYLING (DARJILING)

Pochodzenie: Indie
Rok produkcji: 1889
Prędkość maksymalna: 15 km/ h
Rozstaw toru: 610 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 0-4-0 (0-2-0)
Ciekawostka 1: Lokomotywa obsługiwała najwyżej położoną stację w Indiach na wysokości: 2258 m n.p.m.
Pociąg był tak bardzo kolorowy, że nazywano go: "pociągiem zabawką".
Ciekawostka 2: Specjalnie dla kolei himalajskiej w latach 1880-1925 zbudowano 34 lokomotywy wąskotorowe klasy B. Wszystkie były tendrzakami ze zbiornikiem siodlastym (zbiornik z wodą był umiejscowiony na kotle, co przypominało siodło) i miały po dwa zewnętrzne cylindry.


JUNGFRAU HE 2/2

Pochodzenie: Szwajcaria
Rok produkcji: 1898
Prędkość maksymalna: 13 km/ h
Rozstaw toru: 1000 mm
Typ: elektryczna kolej zębata
Ciekawostka 1: Linia Jungfrau powstała z myślą o turystach, którzy tłoczyli się w wagonach, by podziwiać niesamowite widoki.
Kolejka kursowała między Oberlandem Berneńskim a Valais. Wspinała się po zboczu nachylonym niemal pod kątem 25 stopni i pokonywała tunel o długości 6,5 km. Obsługiwała też najwyżej położoną stację w Europie (na wysokości: 3454 m n.p.m.).
Ciekawostka 2: Aby bezpiecznie pokonać stromą pochyłość, pośrodku toru położono dodatkową szynę zębatą, o którą zahaczały koła zębate. System ten opracował inżynier: Emil Strub.


PŁUG ŚNIEŻNY NR 193

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1898
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: obrotowy pług śnieżny
Ciekawostka 1: W USA oraz w Kanadzie występują potężne śnieżyce. W 1902r. jeden z pociągów został tak zasypany, że nie mógł ruszyć przez trzy dni. Aby nie dopuszczać do takich sytuacji skonstruowano pługi śnieżne do usuwania śniegu z torów.
Ciekawostka 2: Mechanizm obrotowy był pchany przez lokomotywę. Pługi wykorzystywały kanadyjski system rotacyjny, opracowany przez braci Leslie. Obrotowe łopaty były zasilane dwucylindrowym silnikiem parowym (napędzanym olejem opałowym). Podczas obracania się, zgarniały śnieg i wpychały go do zsypu, który wyrzucał śnieg poza tory.


MOTRICE 500 MÉTRO DE PARIS

Pochodzenie: Francja
Rok produkcji: 1908
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: podziemny elektryczny wagon silnikowy
Ciekawostka 1: Metro w Paryżu otwarto w 1900r. i od razu zyskało ono dużą popularność. Wagony były drewniane, ale po pożarze w 1903r. zastąpiono je wagonami silnikowymi, zbudowanymi w całości z metalu (nazywanymi motrice). Każdy pociąg składał się z 5 zwykłych wagonów i 3 wagonów silnikowych, z których każdy miał dwa identyczne silniki elektryczne. Późniejsze modele były dłuższe i wyposażone w cztery silniki.
Ciekawostka 2: Pierwsze wagony silnikowe motrice nazywano "sprague" - od nazwiska amerykańskiego inżyniera Franklina Juliana Sprague, wynalazcy elektrycznego zespołu trakcyjnego (EZT). Ten typ pociągu nie miał lokomotywy, a trakcję zapewniały mu silniki elektryczne zainstalowane w niektórych wagonach. Wagony typu motrice były używane jeszcze w latach 50-tych i 60-tych XX wieku.


LOKOMOTYWA KLASY U NR 127

Pochodzenie: ZSRR
Rok produkcji: 1910
Prędkość maksymalna: 115 km/ h
Rozstaw toru: 1524 mm!!!
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-0 (2-3-0)
Ciekawostka 1: Lokomotywa zbudowana w czasach caratu. Napędzana była ona olejem opałowym.
Po rewolucji październikowej lokomotywa została poważnie uszkodzona, ale w 1923r. radzieccy ochotnicy wymienili wadliwe części i złożyli ją ponownie. Wówczas została również przemalowana na rewolucyjną czerwień, a tender został pokryty sloganami.
Ciekawostka 2: To "Lokomotywa Rewolucyjna". Pierwszym honorowym maszynistą był Włodzimierz Iljicz Lenin. Ta sama lokomotywa w 1924r. przewiozła jego ciało do Moskwy na pogrzeb.
Czynnie była wykorzystywana do 1937r., a następnie trafiła do Muzeum Kolei Moskiewskiej w Moskwie.


WAGON SILNIKOWY McKEEN

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1911
Prędkość maksymalna: 52 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: wagon silnikowy napędzany benzyną
Ciekawostka 1: W 1905r. firma McKeen Motor Car Company jako pierwsza zaczęła opracowywać silniki o spalaniu wewnętrznym na potrzeby kolei.
Przygotowany przez nich samobieżny wagon silnikowy miał sześciocylindrowy silnik benzynowy, mocowany z przodu. Aerodynamiczne czoło wagonu nazwano: "rozdzieraczem wiatru".
Nowatorskim rozwiązaniem był też kształt - przypominający łódź podwodną.
Ciekawostka 2: Wagony McKeen miały obniżyć koszty obsługi pociągów pasażerskich, ale okazało się, że były awaryjne i miały poważne usterki mechanicznie. Wagony zakupiło ponad 40 linii kolejowych w USA, 2 w Australii, 1 na Kubie i 1 w Meksyku. Po kilku latach większość wagonów silnikowych przekształcono w zwykłe wagony pasażerskie lub dostosowano do innego typu napędu albo rozebrano na części.


CAMELBACK KLASY L7

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1912
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-0 (2-3-0)
Ciekawostka 1: Camelback = wielbłądzi grzbiet - nazwa pochodziła od charakterystycznego garbu, jaki tworzyła kabina maszynisty umieszczona na kotle. W Ameryce Północnej lokomotywy te używano na co dzień już od lat 40 XIXw.
Ciekawostka 2: Lokomotywy do transportu towarowego napędzane antracytem lub węglem kamiennym.
Ich konstrukcja zapewniała maszynistom lepszy widok na tor przed czołem lokomotyw, ale jednocześnie narażała ich też na niebezpieczeństwo (kabina umieszczona bezpośrednio na kotle).


LOKOMOTYWA FLYING SCOTSMAN

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1923
Prędkość maksymalna: 161 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-2 (2-3-1)
Ciekawostka 1: Lokomotywa "Latający Szkot" dnia 30 listopada 1934r. trafiła na czołówki gazet, ponieważ jako pierwsza na świecie osiągnęła prędkość 161km/ h.
Nazwa jej pochodziła od kursu między Londynem a Edynburgiem (realizowanego od 1862r. do dziś).
Ciekawostka 2: Trzycylindrowy parowóz klasy A3 nr 4472 należący do kolei London & North Eastern Railway został zaprojektowany przez sir Nigela Gresleya.
Ciekawostka 3: Lokomotywa ta zakończyła służbę na kolei w 1963r. po przejechaniu 3 341 000 km, ale w roku 1989 podjęła wyzwanie w Australii i ustanowiła rekord najdłuższego przejazdu parowozu bez zatrzymania (był to dystans 679 km od Parkes do Broken Hills w Nowej Południowej Walii).


LOKOMOTYWA E-EL 2

Pochodzenie: ZSRR
Rok produkcji: 1924
Rozstaw toru: 1524 mm!!!
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: Lokomotywa zaprojektowana przez rosyjskiego inżyniera i znawcę kolei - Jurija Łomonosowa. To nowy typ lokomotywy spalinowo - elektrycznej, wyposażony w pięć osi napędowych.
Ciekawostka 2: Lokomotywy spalinowo - elektryczne wykorzystują przekładnię elektryczną. Paliwo napędza prądnicę, która z kolei dostarcza prąd silnikom trakcyjnym.
Projekt Łomonosowa wywarł znaczny wpływ na dalszy rozwój lokomotyw.


FLIEGENDER HAMBURGER

Pochodzenie: Niemcy
Rok produkcji: 1932
Prędkość maksymalna: 160 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: pociąg spalinowo - elektryczny
Ciekawostka 1: "Latający hamburczyk" to pierwszy niemiecki ekspresowy pociąg pasażerski. Od 1933r. jeździł między Hamburgiem a Berlinem. Trasę 286 km pokonywał w 138 minut. W tamtym okresie było to najszybsze stałe połączenie kolejowe.
Ciekawostka 2: Pociąg składał się z dwóch wagonów połączonych tzw. wózkiem Jakobsa (skonstruowanym przez Wilhelma Jakobsa). Każdy wagon był zasilany dwunastocylindrowym silnikiem spalinowym Maybacha, podłączonym do prądnicy prądu stałego (napędzającej silnik trakcyjny).


LOKOMOTYWA KLASY GG1

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1934
Prędkość maksymalna: 161 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa elektryczna
Ciekawostka 1: Lokomotywa elektryczna z 12 silnikami trakcyjnymi oraz z centralnie usytuowaną kabiną maszynisty. Na obu jej końcach znajdowały się pantografy, odbierające prąd przemienny z linii napowietrznych.
Ciekawostka 2: Do 1934r. zbudowano 139 lokomotyw klasy GG1, które szybko podbiły USA. Początkowo obsługiwały pociągi pasażerskie, ale później przystosowano je do wagonów towarowych. W latach 80-tych dopiero zakończy służbę.


POCIĄGI ZEPHYR (ZEFIR)

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1934
Prędkość maksymalna: 167 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: pociąg spalinowo - elektryczny
Ciekawostka 1: Pociągi te zapoczątkowały erę nowoczesnej kolei spalinowo - elektrycznej. Były one sprawne, szybkie i aerodynamiczne. Ich wygląd też był doskonały: wszystkie wagony wykonane z błyszczącej stali nierdzewnej.
Pasażerowie mieli komfortowe warunki jazdy i byli obsługiwani przez hostessy, które nazywano zefiretkami.
Ciekawostka 2: Po II wojnie światowej niektóre pociągi włączyły do swoich składów wagony z oszkloną kopułą obserwacyjną, która pozwalała na podziwianie widoków. Ich oświetlenie było tak zaprojektowane, żeby pasażerowie mogli śledzić malowniczą trasę zarówno za dnia, jak i w nocy.
Pociągi Zephyr kursowały aż do 1971r.


SUPER CHIEF

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1936
Prędkość maksymalna: 167 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: pociąg ciągnięty przez lokomotywę spalinową
Ciekawostka 1: Tzw.: "pociąg gwiazd" (nazwany tak przez tancerkę: Eleanor Powell) = ulubiony środek transportu aktorów Hollywoodzkich.
W 1952r. został wykorzystany w filmie: "Troje do sypialni C".
Ciekawostka 2: Luksusowy pociąg na trasie: Chicago - Los Angeles w latach 1936 do 1971.
Pierwszy amerykański pociąg z wagonami sypialnymi.
W ciągu 36 godzin i 49 minut pokonywał 3584km.


HUDSON J3A 20TH CENTURY LIMITED

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1938
Prędkość maksymalna: 166 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-4 (2-3-2)
Ciekawostka 1: Luksusowy pociąg z wagonami sypialnymi. Kursował między Grand Central Terminal w Nowym Yorku a LaSalle Station w Chicago (w latach 1902 do 1967).
Pasażerowie wchodzili do niego po czerwonym dywanie.
Ciekawostka 2: Lokomotywa uważana za najbardziej elegancką i najpiękniejszą w historii. Na jej cześć nazwano nawet drinka.


MALLARD KLASY A4 NR 4468

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1938
Prędkość maksymalna: 202,58 km/ h (Rekordowa prędkość dla lokomotywy parowej!)
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-2 (2-3-1)
Ciekawostka 1: Bardzo znana brytyjska lokomotywa.
Model testowany był w tunelu aerodynamicznym (dzięki temu ograniczono do minimum opór powietrza).
Ciekawostka 2: 3 czerwca 1938r. Mallard pobił światowy rekord prędkości lokomotywy z napędem parowym na brytyjskim torze East Coast Main Line (między Little Bytham a Essendine) i rozpędził się do 202,58km/ h. Rekord ten nadal nie został pobity!!!
Lokomotywa pracowała czynnie do 1963r., a obecnie można ją podziwiać w National Railway Museum w Yorku (w Anglii).


BIG BOY

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1941
Prędkość maksymalna: 130 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-8-8-4 (2-4-4-2)
Ciekawostka 1: Największa lokomotywa w historii światowego kolejnictwa. Masa wraz z tenderem wynosiła 566 990kg.
Długość parowozu to: 40,5m.
W latach: 1941 do 1944 wybudowano 25 takich lokomotyw.
Ciekawostka 2: Lokomotywa pochłaniała ogromne ilości węgla, dlatego eksploatacja była bardzo kosztowna.
Po II wojnie światowej tańsze okazały się lokomotywy spalinowo - elektryczne.
Ostatni Big Boy został wycofany w 1959r.


LOKOMOTYWA KLASY GS-4

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1941
Prędkość maksymalna: 180 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-8-4 (2-4-2)
Ciekawostka 1: Lokomotywa była pomalowana na czerwono, pomarańczowo i czarno (barwy Coast Daylight).
Przemalowana została na czarno podczas II wojny światowej i po zakończeniu pracy.
Ciekawostka 2: W 1976r. lokomotywa ciągnęła Freedom Train ("pociąg wolności" - z okazji obchodów związanych z odzyskaniem wolności w USA) - wtedy pomalowano ją na biało, czerwono i niebiesko (flaga USA).


LOKOMOTYWA KLASY C-38

Pochodzenie: Australia
Rok produkcji: 1943
Prędkość maksymalna: 80 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-2 (2-3-1)
Ciekawostka 1: Układ kół pozwalał rozwijać dużą prędkość przy pokonywaniu zakrętów.
Ciekawostka 2: Między Sydney a Perth powstał tor: całkowicie płaski i prosty - najdłuższy na świecie (478 km).


BALDWIN 1000/1 DE

Pochodzenie: ZSRR
Rok produkcji: 1945
Prędkość maksymalna: 97 km/ h
Rozstaw toru: 1524 mm!!!
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: 30 egzemplarzy tej lokomotywy zostało wysłane w 1945r. do ZSRR (jako dar sojuszników z USA).
Były to pierwsze lokomotywy z silnikiem Diesla, które zostały przeznaczone na eksport.
Ostatnia lokomotywa zakończyła pracę w 1982r.
Ciekawostka 2: Lokomotywy musiały zostać przystosowane do szerokotorowych linii radzieckich. Ciągnęły one składy na liniach: ordżonikidzewską oraz transkaukaską.


GOLDEN ARROW

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1946
Prędkość maksymalna: 121 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-6-2 (2-3-1)
Ciekawostka 1: Pociąg kursował między londyńską stacją Victoria Station a portem w Dover. Tam pasażerowie przesiadali się na prom do Calais (we Francji), skąd zabierał ich do Paryża bliźniaczy pociąg.
Ciekawostka 2: Dzięki funkcjonalnemu układowi osi lokomotywa mogła jeździć po różnych rodzajach torów w południowej Anglii.


LOKOMOTYWA KLASY 25NC

Pochodzenie: RPA
Rok produkcji: 1953
Prędkość maksymalna: 160 km/ h
Rozstaw toru: 1067 mm!!!
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-8-4 (2-4-2)
Ciekawostka 1: Z powodu susz panujących w regionach Karru i Kalahari lokomotywy były przeważnie typu kondensacyjnego.
Ciekawostka 2: Parowozy tej klasy ciągnęły zarówno wagony towarowe jaki i pasażerskie (np. słynny Blue Train).


LOKOMOTYWA V200

Pochodzenie: RFN
Rok produkcji: 1953
Prędkość maksymalna: 140 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowa z przekładnią hydrauliczną
Ciekawostka 1: W tym modelu zastosowano przekładnię hydrauliczną, która przekazywała energię wytworzoną w dwóch bliźniaczych silnikach spalinowych. Ten typ napędu był początkowo krytykowany za niższą wydajność, ale okazał się dużym sukcesem.
Ciekawostka 2: Lokomotywa początkowo obsługiwała ekspresy pasażerskie. Później używano jej do przewozów lokalnych i towarowych.
Eksportowana była do krajów europejskich, a także do Algerii oraz do Arabii Saudyjskiej.


PAROWÓZ P36 GOLDEN EAGLE

Pochodzenie: ZSRR
Rok produkcji: 1954
Prędkość maksymalna: 132 km/ h
Rozstaw toru: 1520 mm!!!
Typ: lokomotywa parowa
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 4-8-4 (2-4-2)
Ciekawostka 1: Najlepsza lokomotywa wyprodukowana w ZSRR.
W roku 2007r. została starannie odrestaurowana i zaczęła ciągnąć luksusowy pociąg dalekobieżny "Golden Eagle".
Ciekawostka 2: Lokomotywa wykorzystywana na najdłuższej trasie kolejowej świata (odcinek transsyberyjski: Moskwa - Władywostok) - aż 9289 km!
Obecnie przebycie tej trasy zajmuje osiem dni i wiąże się z przekroczeniem siedmiu stref czasowych!




LOKOMOTYWA KLASY 03

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1957
Prędkość maksymalna: 46 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowa, manewrowa z przekładnią mechaniczną
Układ osi (liczba kół/ liczba osi): 0-6-0 (0-3-0)
Ciekawostka 1: Zbudowane zostało aż 230 lokomotyw tego typu. Wykorzystywane były na stacjach rozrządowych i w lokomotywowniach w całej Wielkiej Brytanii. Jedna z nich była czynna aż do 2013r.
Ciekawostka 2: Tył i przód lokomotywy miał zawsze barwy ostrzegawcze: czarno - żółte (lokomotywa pracowała, więc jej prędkość nie musiała być zawrotna, ale z drugiej strony mogło to się przyczynić do wypadku).


PLAVI VOZ "NIEBIESKI POCIĄG" TITA

Pochodzenie: Jugosławia
Rok produkcji: 1959
Rozstaw toru: 1435 mm
Ciekawostka 1: W skład pociągu wchodziły osobiste wagony prezydenta byłej Jugosławii (Josipa Broza - Tita).
Pociąg przewoził znakomitości świata polityki: przywódców Egiptu, Libii, ZSRR oraz królową Elżbietę II, a nawet ciało Tita na jego pogrzeb.
Po śmierci Tita (w 1980r.) wagony trzymano na bocznicy w Belgradzie.
Ciekawostka 2: W 2013r. pociąg został starannie odnowiony i jeździ malowniczą trasą z Belgradu na wybrzeże Czarnogóry. W wagonach Tita mieszczą się: luksusowa sypialnia i łazienka, prywatne biuro i wagon konferencyjny.


DELTIC KLASY 55

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1961
Prędkość maksymalna: 161 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: Potężna lokomotywa o masie 101 ton, zastąpiła eleganckie parowozy.
Ciekawostka 2: Użytkowane do 1982r. i zastąpione przez pociągi dużych prędkości: InterCity 125.


R32 NOWOJORSKIEGO METRA

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1964
Prędkość maksymalna: 89 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: podziemny wagon elektryczny
Ciekawostka 1: Nowojorskie metro jest najbardziej znaną siecią podziemną na świecie. Zasilane jest przez prąd stały o napięciu 600V. Większość wagonów R32 jeździ do dzisiaj.
Ciekawostka 2: Nadwozie jest pokryte charakterystyczną blachą falistą ze stali nierdzewnej.
W latach 70-tych w nowojorskim metrze narodziło się GRAFFITI. Celem grafficiarzy stały się nie tylko mury, ale i wagony, które systematycznie są odnawiane i oczyszczane z rysunków i napisów.


LOKOMOTYWA EMD DDA40X

Pochodzenie: USA
Rok produkcji: 1969
Prędkość maksymalna: 129 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: W latach 1969 - 1971 zbudowano 47 tych lokomotyw (dla kolei Union Pacific Railroad). Lokomotywy były wyjątkowo długie: 30 m i masywne (237 ton), dlatego otrzymały przydomek: "Big Jack". Uważa się, że to najsłynniejsze lokomotywy na świecie.
Ciekawostka 2: DDA40X znane są też pod nazwą "Centennial" (stulatek), ponieważ pierwszą tego typu lokomotywę zbudowano na obchody setnej rocznicy powstania Pierwszej Kolei Transkontynentalnej.


INTERCITY 125

Pochodzenie: Wielka Brytania
Rok produkcji: 1976
Prędkość maksymalna: 238 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: pociąg spalinowo - elektryczny
Ciekawostka 1: Po zbudowaniu (w 1976r.), lokomotywa stała się najszybsza na świecie. Numer 125 odnosił się do maksymalnej prędkości dozwolonej w milach (czyli do 201 km/ h).
Ciekawostka 2: Pociąg InterCity składał się z dwóch lokomotyw spalinowo - elektrycznych klasy 43, między którymi znajdowały się wagony osobowe.
Lokomotywa InterCity rozpoczęła generację pociągów dużych prędkości, które na zawsze zmieniły oblicze kolei na świecie.


TGV

Pochodzenie: Francja
Rok produkcji: 1981
Prędkość maksymalna: 574 km/ h!!!
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: pociąg dużych prędkości
Ciekawostka 1: TVG - skrót od Train à Grande Vitesse (pociąg o dużej prędkości).
Początkowo lokomotywa miała być napędzana turbiną gazową. Eksperymenty powiodły się, ale ze względów ekonomicznych kolej francuska zdecydowała się na stworzenie trakcji elektrycznej.
Ciekawostka 2: Pociągi TVG były tak szybkie, że trzeba było zbudować specjalne linie kolejowe oraz wprowadzić zautomatyzowany system sygnalizacji. Początkowo prędkość wynosiła 270-300 km/ h, ale nowe tory pozwalały osiągać nawet 350 km/ h.
Światowy rekord prędkości pojazdu szynowego ustanowiono w 2011r. i wynosi on ponad 574 km/ h!!!


VENICE SIMPLON-ORIENT-EXPRESS (VSOE)

Pochodzenie: Europa
Rok produkcji: 1982
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: luksusowy pociąg z odrestaurowanymi, zabytkowymi wagonami
Ciekawostka 1: Luksusowy pociąg turystyczny, łączący Londyn oraz inne europejskie miasta z Wenecją we Włoszech. Pociąg VSOE ma dwa osobne zestawy luksusowych wagonów - jeden na podróże do Wielkiej Brytanii, drugi: na pozostałą część Europy (większość z nich to wagony z lat 20-tych i 30-tch).
Ciekawostka 2: Pierwotny Orient Express był luksusowym pociągiem pasażerskim, który w latach 1883-2009 oferował "egzotyczne" podróże do Stambułu w Turcji na kilku różnych trasach.
Sławę zawdzięczał powieści detektywistycznej Agaty Christie: "Morderstwo w Orient Expressie" (1934r.).


PALACE ON WHEELS

Pochodzenie: Indie
Rok produkcji: 1982
Prędkość maksymalna: 120 km/ h
Rozstaw toru: 1676 mm!!!
Typ: lokomotywa spalinowa
Ciekawostka 1: Palace on Wheels = pałac na kołach - elegancki i stylowy pociąg pasażerski. Wnętrza nawiązują do historii Indii i czasów panowania maharadżów. Obecnie w Indiach kursuje kilka takich pociągów, ponieważ są ogromnie atrakcyjne dla turystów.
Jeden z nich obsługuje najstarsza, czynna lokomotywa parowa świata (z 1855r.) - Fairy Queen (Królowa Wróżek).
Ciekawostka 2: Prototyp lokomotywy sprowadzono w 1862r. z USA, ale później produkcją zajęły się rodzime firmy z Indii. Zbudowano aż 2700 egzemplarzy tego modelu (ostatni w 1998r.).


SHINKANSEN SERII 100

Pochodzenie: Japonia
Rok produkcji: 1984
Prędkość maksymalna: 220 km/ h
Rozstaw toru: 1067 mm, potem: 1435 mm
Typ: pociąg elektryczny
Ciekawostka 1: Szybkie pociągi, wizytówka Japonii. Są postrzegane jako symbol nowoczesności. Osiągają ogromną prędkość dzięki aerodynamicznym kształtom. Często nazywane są pociągami - pociskami. Cała Japonia posiada sieć linii, stworzonych specjalnie dla tego typu pociągów, które łączą Tokio ze wszystkimi większymi miastami.
Ciekawostka 2: Początkowe pociągi były wykonane ze stali, późniejsze serie są aluminiowe. Zasilane są silnikami prądu stałego, z napędem tyrystorowym. Prąd jest pobierany z linii napowietrznych za pośrednictwem pantografu.


COASTAL PACIFIC

Pochodzenie: Nowa Zelandia
Rok produkcji: 1988
Prędkość maksymalna: 100 km/ h
Rozstaw toru: 1067 mm!!!
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: Lokomotywa wykorzystywana na trasie z Christchurch do Picton (348 km), wzdłuż wybrzeża Nowej Zelandii. W roku 2011 do składu włączono najnowsze wagony klasy AK, z wielkimi panoramicznymi oknami, przez które można podziwiać krajobrazy Wyspy Południowej.
Ciekawostka 2: W mieście Kaikoura jest zaplanowany dłuższy postój, aby pasażerowie mogli podziwiać delfiny i kaszaloty.


POCIĄG DUŻYCH PRĘDKOŚCI AVE

Pochodzenie: Hiszpania
Rok produkcji: 1992
Prędkość maksymalna: 350 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: elektryczny pociąg dużych prędkości
Ciekawostka 1: AVE - skrót od: Alta Velocidad Española = hiszpańska wysoka prędkość. AVE po hiszpańsku oznacza też PTAKA.
Sieć kolei dużych prędkości w Hiszpanii jest największa w Europie i wynosi 3100 km (jest druga na świecie, po Chinach). Najważniejsze stacje na trasie to: Madryt Atocha, Barcelona Sants, Sevilla Santa Justa.
Ciekawostka 2: Kolej napędzana prądem, odbieranym przez pantograf. Podczas testów pociąg osiągał prędkość 404 km/ h.
Klasę 102 (Talgo 350) nazwano LOS PATITOS (kaczuszki), ze względu na przód pociągu, który przypominał dziób kaczki (kształt ten miał zmniejszać hałas i minimalizować opór powietrza).


EUROSTAR INTERNATIONAL

Pochodzenie: Europa
Rok produkcji: 1994
Prędkość maksymalna: 335 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: elektryczny pociąg dużych prędkości
Ciekawostka 1: Pociąg łączący Wielką Brytanię, Francję i Belgię (pokonuje kanał La Manche Eurotunelem, który ma długość 50,5 km - są to najdłuższe tory podwodne na świecie).
Eurotunel znalazł się na liście siedmiu cudów nowoczesnego świata.
Ciekawostka 2: W Eurotunelu obowiązuje ograniczenie prędkości do 160 km.


THE GHAN

Pochodzenie: Australia
Rok produkcji: 1996
Prędkość maksymalna: 115 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: Nazwa pochodzi od afgańskiego poganiacza wielbłądów (potocznie: Ghan). Poganiacze ci towarzyszyli w XIXw. wyprawom w głąb australijskich pustyń. Logo wielbłąda ma przypominać, jak trudno było docierać w głąb tego nieprzyjaznego lądu.
Ciekawostka 2: Pierwsze pociągi były linią kolei wąskotorowej, dopiero w 1980r. zbudowano połączenia o standardowym rozstawie toru. Pełna linia transkontynentalna została ukończona w 2004r.


TRANSRAPID SZANGHAJ

Pochodzenie: Chiny
Rok produkcji: 2004
Prędkość maksymalna: 431 km/ h
Typ: kolej magnetyczna
Ciekawostka 1: Jest to pierwsza komercyjna kolej magnetyczna dużych prędkości (30 km pokonuje w siedem minut!).
Ciekawostka 2: Potoczna nazwa: MAGLEV - szanghajska kolej magnetyczna - stworzona została, aby zaimponować światu, ale z czasem tego typu rozwiązania pojawiły się również w Japonii i w Korei Południowej.


EMD SD70ACE/LC

Pochodzenie: Australia
Rok produkcji: 2004
Prędkość maksymalna: 110 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: EMD - nazwa od wykonawcy: Electro - Motive Diesel, Inc. Pociąg zbudowany na potrzeby transportu żelaza z kopalń (obecnie wydobywa się 324 tony rudy żelaza rocznie).
Ciekawostka 2: Symbol LC oznacza low clearance (mały prześwit). Te lokomotywy są niższe niż standardowe, bo tego wymaga sprzęt do załadunku rudy żelaza.
Są zaprojektowane w taki sposób, aby radziły sobie w gorącym i surowym klimacie Australii Zachodniej (region Pilbara).


LOKOMOTYWA GE C30-7

Pochodzenie: Peru
Rok produkcji: 2006
Prędkość maksymalna: 110 km/ h
Rozstaw toru: 1435 mm
Typ: lokomotywa spalinowo - elektryczna
Ciekawostka 1: Firma Ferrocarril Central Andino (FCCA) obsługuje peruwiańską linię kolei transandyjskiej. FCCA przerobiło pięć lokomotyw C30-7 do napędzania gazem ziemnym i olejem napędowym.
Ciekawostka 2: Linia kolejowa Ferrovias Central (biegnąca przez Peru) łączy port Callao ze stolicą kraju Limą i miastami Huancayo, Cerro de Pasco oraz zagłębiami węglowymi. Przy jej budowie ważną rolę odegrał polski inżynier: Ernest Malinowski. Linia przecina Andy tunelem Galera wzdłuż drugiej, najwyżej położonej trasy świata.


LOKOMOTYWA HD300

Pochodzenie: Japonia
Rok produkcji: 2012
Prędkość maksymalna: 110 km/ h
Rozstaw toru: 1067 mm!!!
Typ: lokomotywa hybrydowa zasilana akumulatorem oraz silnikiem spalinowym
Ciekawostka 1: Lokomotywa manewrowa zasilana na dwa sposoby: za pomocą akumulatorów litowo - jonowych i silnika spalinowego. Jest to pierwszy poważny krok w stronę ekologii. Dodatkowo lokomotywa jest o 10 decybeli cichsza, niż inne lokomotywy manewrowe.
Ciekawostka 2: Hybrydowe lokomotywy zużywają 36% mniej paliwa, a emitują 30-40% mniej spalin.



Słowniczek pojęć

Brankard - ostatni wagon w składzie pociągu towarowego, przeznaczony dla kierownika i obsługi pociągu. Używany również do hamowania.

Camelback - typ parowozu amerykańskiego, w którym kabina maszynisty znajduje się w środkowej części, dokładnie nad kotłem.

Cylinder - element silnika lokomotywy parowej, w którym doprowadzona do niego para jest przekształcana w ruch. Cylindry mogą być umieszczane wewnątrz lub na zewnątrz lokomotywy.

Dymnica - część kotła lokomotywy parowej, która odprowadza gorące gazy do komina.

Dysza - w lokomotywie parowej, rura kierująca zużytą parę z cylindrów do dymnicy, umieszczonej pod kominem, co zwiększa ciąg powietrza i przyśpiesza spalanie.

EZT (elektryczny zespół trakcyjny) - zestaw połączonych wagonów z własnym napędem elektrycznym, tworzący samodzielny pojazd szynowy.

Jednostka pociągowa - zestaw wagonów połączonych z wagonem silnikowym, poruszający się jako jedna całość.

Klasa - grupa lokomotyw, wagonów, pojazdów lub urządzeń, zaprojektowana dla konkretnej linii kolejowej lub marki i wykonana według tego samego wzoru (mająca dane się określić cechy wspólne).

Koło zamachowe - obrotowe koło, używane do krótkotrwałego gromadzenia energii mechanicznej, by zapewnić jej ciągłą dostawę, gdy przepływ energii jest przerywany; najprostszy akumulator mechaniczny.

Komin - element, którym spaliny z lokomotywy parowej są wyrzucane na zewnątrz. Zapewnia dopływ powietrza do kotła.

Komora paleniska (skrzynia ogniowa) - miejsce w parowozie, gdzie spalany jest opał.

Lokomotywa spalinowo - elektryczna - lokomotywa spalinowa z przekładnią elektryczną, w której silnik spalinowy generuje elektryczność (za pośrednictwem prądnicy) napędzającą silnik lub silniki trakcyjne.

Lokomotywa spalinowo - hydrauliczna - lokomotywa spalinowa z przekładnią hydrauliczną, w której energia z silnika jest przenoszona na koła napędowe za pomocą maszyn hydraulicznych.

Lokomotywa spalinowo - mechaniczna - lokomotywa spalinowa z przekładnią mechaniczną, w której energia z silnika jest przekładana na energię napędową kół. Mechanizm działa na takiej zasadzie, jak skrzynia biegów w samochodzie.

Kolej magnetyczna (kolej na poduszce magnetycznej) - kolej poruszająca się bez stykania się pojazdu z torem, lecz unosząca się ponad nim, dzięki przyciąganiu lub odpychaniu się magnesów, znajdujących się w torze i w pojeździe. Jednym z systemów napędzania magnetycznego jest maglev.

Maglev - system napędu wykorzystujący lewitację magnetyczną, czyli przyciąganie i odpychanie się magnesów, do poruszania ciał (np. pojazdów).

Pantograf (odbierak prądu) - element pobierający prąd z linii napowietrznej do zasilania pojazdu elektrycznego, np. pociągu lub tramwaju.

Płomieniówki - rury ogniowe w lokomotywie parowej, przewodzące gorące gazy przez zamknięty kocioł z wodą, by ją podgrzać i wytworzyć parę.

Pojazd szynowy - ruchome urządzenie, poruszające się po szynach, dzięki własnemu napędowi lub też ciągnięte przez inny pojazd, pojedyncze lub złożone z kilku elementów tworzących jedną całość (np. lokomotywa, wagon, jednostka pociągowa, zespół trakcyjny, pociąg).

Pullman - potoczne określenie luksusowego, amerykańskiego wagonu sypialnego, zaprojektowanego i zbudowanego przez zakłady Pullmana.

Skraplacz (kondensator) - urządzenie zamieniające gazy w ciecz (skraplające), służące do wymieniania ciepła. W lokomotywach pozwala na odzyskiwanie zużytej wody i zwiększanie wydajności oraz redukcję emisji spalin.

Stacja rozrządowa - zgrupowanie torów, na których rozłącza się składy pociągów i zmienia ich układ.

Tender - specjalny wagon, znajdujący się na końcu lokomotywy, służący do przewozu opału (zwykle węgla) i wody.

Tendrzak - lokomotywa parowa, wyposażona we własny zbiornik na opał i wodę.

Turbodoładowany - wyposażony w układ doładowania silnika spalinowego, który zwiększa jego moc.

Układ osi lokomotywy - opisywane za pomocą specjalnych oznaczeń położenie osi lub znajdujących się na nich kół, pozwalające na klasyfikowanie lokomotyw. Istnieje kilka systemów te klasyfikacji.
System brytyjski podaje liczbę kół w grupach.
System rosyjsko - francuski: podaje liczbę osi w grupach. (Oba systemy są umieszczone na tej stronie).
Istnieją też systemy literowo - cyfrowe oraz obrazowe.

Wózek - konstrukcja złożona z osi i kół, przymocowana pod lokomotywą lub wagonem.

Zbiornik siodlasty - zbiornik na wodę, ułożony jak siodło nad kotłem lokomotywy parowej.

Zębatka - element maszyn z kotłem zębatym, tworzących razem system napędowy. Ten system wykorzystywany jest w kolei zębatej, gdzie koła zębate jeżdżące po dodatkowej szynie zębatej, ułatwiają pociągowi lub lokomotywie bezpieczny wjazd i zjazd przy dużym nachyleniu terenu.




    Modele wykonałam dzięki wspaniałej książce:
"Pociągi - kompletna historia"